سودان، جبهه جدید رو به دریای سرخ

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ علی الشریف، وزیر امور خارجه سودان از موافقت کشورش برای ایجاد پایگاه دریایی روسیه در سواحل دریای سرخ خبر داد که این موضوع پس از خروج مسکو از پایگاه‌هایش در سوریه، از اهمیت راهبردی برخوردار است. این تصمیم همزمان با موفقیت نیروهای مسلح سودان (SAF) در میدان نبرد ازجمله تصرف مرکز خارطوم، شهر راهبردی‌ «ام روابه» و نیز افزایش همسویی بین‌المللی با نیروهای مسلح سودان در جنگ داخلی با نیروهای پشتیبانی سریع (RSF)  مورد حمایت امارات است.

تا اوایل سال ۲۰۲۴ روس‌ها عمدتاً از نیروهای پشتیبان سریع حمایت می‌کردند، اما بعدها موضع مسکو به ایران نزدیک‌تر شد. در نتیجه، همکاری نیروهای نیروهای مسلح سودان با اوکراین نیز کاهش یافت و از رویکرد روسیه در ایجاد پایگاه دریایی در بندر سودان حمایت کرد.

سودان از زمان اعلام استقلال خود در سال ۱۹۵۶ تقریباً جنگ داخلی را تجربه کرده است. سال ۱۹۸۹ عمر البشیر، نخست وزیر را برکنار و رویکرد خارطوم را با ایران همسو کرد

امارات، ارتش ملی لیبی، چاد و تا همین اواخر روسیه و کنیا ازجمله حامیان نیروهای پشتیبانی سریع بودند. در مقابل، نیروهای مسلح سودان به وسیله مصر، اریتره، عربستان، اوکراین، ترکیه، ایران و اکنون روسیه حمایت می‌شوند. البته میزان وفاداری این کشورها بسته به منافعشان در راستای ذخایر طلای سودان و معاملات تسلیحاتی دچار تحولاتی شده است.

بزرگترین تأثیر پیشروی مستمر نیروهای مسلح سودان، ژئوپلیتیکی خواهد بود. با توجه به نزدیکی سواحل دریای سرخ سودان به اسرائیل و یمن، حمایت ایران از نیروهای مسلح سودان می‌تواند پایگاهی برای محور مقاومت باشد و روابط اسرائیل و سودان را از ریل «توافق‌نامه ابراهیم» خارج کند. اما میزان نفوذ تهران بر سودان به این بستگی دارد کشورهای عربی و متحدانشان تا چه اندازه از نیروهای مسلح سودان حمایت کنند.

ریشه‌های داخلی سودان

سودان از زمان اعلام استقلال خود در سال ۱۹۵۶ تقریباً جنگ داخلی را تجربه کرده است. سال ۱۹۸۹ عمر البشیر، نخست وزیر را برکنار و رویکرد خارطوم را با ایران همسو کرد،  اما زمانی که سودان در دوره اختلاف میان عربستان و ایران در کنار ریاض قرار گرفت، روابط دو کشور تیره شد. سودان ابتدای سال ۲۰۱۴ تمامی مراکز فرهنگی ایران را بست و دیپلمات‌های ایرانی را اخراج کرد. سال بعد، سودان نیروهای پشتیبانی سریع را برای حمایت از ائتلاف به سرکردگی عربستان علیه نیروهای انصارالله یمن ارسال کرد.

سال ۲۰۱۶ سودان به همراه سایر کشورهای عربی روابطش را با ایران قطع و در مقابل، عادی‌سازی روابط را با اسرائیل آغاز کرد. سال ۲۰۱۹ اعتراضات سودان علیه افزایش هزینه‌های زندگی آغاز شد. آوریل همان سال، ارتش شامل عناصری از نیروهای مسلح سودان و نیروهای پشتیبانی سریع دولت را سرنگون کردند. آوریل ۲۰۲۳ نیروهای پشتیبانی سریع فرودگاه خارطوم، کاخ ریاست جمهوری و چندین پایگاه نظامی کلیدی را تصرف کردند که این موضوع به جنگ قدرت میان نیروهای مسلح سودان و نیروهای پشتیبانی سریع تبدیل شد. با وجود این تغییرات شدید، سودان به عادی‌سازی روابط با رژیم اشغالگر ادامه داد.

از جنگ داخلی تا نیابتی

با طولانی شدن جنگ، مداخله قدرت‌های خارجی آغاز شد. امارات به دلیل همکاری‌های گذشته نیروهای پشتیبانی سریع علیه مقاومت انصارالله یمن، از آن‌ها حمایت و در ازای ارسال تسلیحات، مقادیر زیادی طلا از مناطق کنترل نیروهای پشتیبانی سریع در غرب سودان وارد کرد.

امارات این رابطه را مخفی نگه داشت، به این امید که بندر جدیدی در امتداد دریای سرخ در کنترل نیروهای مسلح سودان در اختیار بگیرد. با فاش شدن این رابطه، نقشه ابوظبی نقش بر آب شد. در واقع، این باور وجود دارد بدون حمایت امارات نیروهای پشتیبانی سریع به طور کامل از بین می‌روند.

چاد، همسایه غربی سودان در ارسال به نیروهای پشتیبانی سریع فعال است. ارتش ملی لیبی در ازای قاچاق کالاهایی مانند طلا و خودروهای سرقتی از این گروه حمایت می‌کند. قبل از جنگ، روسیه از نیروهای پشتیبانی سریع برای محافظت از معدن طلای حمایت کرد، اما سال گذشته مسکو به امید دسترسی به بندر سودان، به حمایت از نیروهای مسلح این کشور روی آورد. کنیا که پیش تر نیروهای پشتیبانی سریع را به رسمیت شناخته بود، اکنون به پشتیبانی از نیروهای مسلح سودان روی آورده است.

بزرگترین حامی نیروهای مسلح سودان مصر است که نه تنها تسلیحات را تأمین می‌کند، بلکه به طور مستقیم به وسیله حملات هوایی سربازانش را درگیر کرده است. قاهره امیدوار است نیروهای مسلح سودان به متحد قابل اعتمادی در برابر اتیوپی تبدیل شوند، زیرا اتیوپی آن را به سرقت آب از رودخانه نیل متهم می‌کند. با وجود این، منافع اصلی مصر این است نیروهای نیروهای مسلح سودان ثبات را ایجاد و جریان پناهندگان را متوقف کنند. 

ترکیه به واسطه مصر تسلیحات نیروهای مسلح سودان را تأمین می‌کند. اوکراین در ابتدا برای جنگ با روسیه و اکنون برای آموزش نیروی هوایی، نیروهایش را اعزام کرده است. اریتره همسایه سودان نیز از شبه نظامیان متحد نیروهای مسلح سودان حمایت می‌کند.

نقش ایران

شگفت‌انگیزترین نقش برای ایران است. یکی از دلایل این نزدیکی، افزایش ناامیدی میان نیروهای مسلح سودان در سال ۲۰۲۳ بود که پیوسته قلمروی در کنترل خود را از دست دادند و حتی در آستانه خروج از پایتخت و نیز دومین شهر بزرگ، «ام دورمان» بودند. در این میان، متحد اصلی آن یعنی مصر از حمایتش عقب‌نشینی و بر بحران اقتصادی خود تمرکز کرد. بهبود روابط ایران و عربستان، در تغییر موضع سودان به سمت ایران تأثیرگذار بود.

با آغاز نسل کشی اسرائیل در غزه، تمایل ایران برای تقویت روابط با سودان که میان اسرائیل و یمن قرار دارد، افزایش یافت. اکتبر ۲۰۲۳ سودان روابطش را با ایران عادی و دو ماه بعد، ایران فروش تسلیحات را آغاز کرد. فوریه ۲۰۲۴ همین سلاح ها به رفع محاصره ام دورمان کمک کرد.

بزرگترین حامی نیروهای مسلح سودان مصر است که نه تنها تسلیحات را تأمین می‌کند، بلکه به طور مستقیم به وسیله حملات هوایی سربازانش را درگیر کرده است

دستاوردهای نیروهای مسلح سودان و پیامدهای آن در خاورمیانه

سال ۲۰۲۴ نیروهای مسلح سودان شهرهای کلیدی را تصرف کرد و بر مناطق پرجمعیت تسلط یافت، زیرا نیروهای پشتیبانی سریع به سمت غرب عقب نشینی کردند. اگر این روند تداوم داشته باشد، بدون تردید نیروهای مسلح سودان برنده این نبرد خواهد بود. البته این موضوع تا حد زیادی به امارات بستگی دارد که حمایت آن برای نیروهای پشتیبانی سریع حیاتی است. یکی از دلایل حمایت ابوظبی از نیروهای پشتیبانی سریع اتحاد در برابر صنعا بود، اما اکنون بعید است به اندازه کافی قدرت تأثیرگذاری بر جنگ یمن داشته باشد.

امارات تنها یک دلیل برای حمایت از نیروهای پشتیبانی سریع دارد و آن طلاست. پیش از جنگ، امارات ۲.۳ میلیارد دلار طلا وارد کرد که اکنون این رقم افزایش یافته است. با وجود این، حمایت از نیروهای پشتیبانی سریع دشوار و پرهزینه‌تر می‌شود، زیرا نیروهای مسلح سودان قادر به توقف محموله‌های سلاح است.

ژانویه ۲۰۲۵ ایالات متحده شرکت‌های اماراتی حامی نیروهای پشتیبانی سریع را تحریم کرد. حکم بازداشت دادگاه کیفری بین‌المللی علیه اعضای نیروهای پشتیبانی سریع و حمله اخیر نیروهای نیروهای پشتیبانی سریع به بیمارستان عربستان در دارفور، این گروه را منفورتر کرده است.

حمایت ایران از نیروهای مسلح سودان پیامدهای مهمی دارد؛ ازجمله اینکه سودان از تل آویو فاصله می‌گیرد. فوریه ۲۰۲۴ علی الصادق، وزیر امور خارجه نیروی هوایی ارتش برای دیدار با آیت الله سیدابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران به تهران سفر کرد. در این دیدار آیت الله رئیسی کشورهایی مانند امارات را به دلیل عادی‌سازی روابط با اسرائیل محکوم کرد. صادق نیز با وجود عادی‌سازی روابط، تجاوز رژیم اشغالگر به غزه را محکوم کرد.

اهمیت سودان برای ایران

سودان نیز برای ایران حیاتی است، زیرا در دریای سرخ و میان اسرائیل و یمن قرار دارد. قبل از تیره شدن روابط، ایران از بندر سودان برای ارسال سلاح به جنبش‌های مقاومت فلسطین استفاده می‌کرد. با احیای روابط تهران و خارطوم، این حمایت نه تنها از حماس، بلکه به یمن نیز خواهد رسید.

حضور ایران به عنوان عامل بازدارنده علیه اسرائیل و ائتلاف عربستان در یمن عمل خواهد کرد. سودان با هفت کشور هم مرز است، این موضوع به ایران امکان می‌دهد قدرتش را در منطقه گسترش دهد. از سال ۲۰۱۸ اتیوپی، همسایه سودان پس از استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در درگیری تیگری، روابطش را با ایران نزدیک‌تر کرد. این موضوع می‌تواند جمهوری اسلامی را به عنوان میانجی بالقوه میان اتیوپی و سودان بر سر رود نیل معرفی و با تلاش‌های مشابه ترکیه رقابت کند.

اینکه تا چه سطحی نیروهای مسلح سودان با ایران همسو خواهند بود، به مشارکت سایر کشورها بستگی دارد. نیروهای مسلح سودان از سوی کشورهایی مانند مصر، عربستان سعودی و ترکیه حمایت شده است. هرچند مصر برای مدت کوتاهی از این رویکرد عقب نشینی کرد، اما در ماه‌های اخیر با اعلام همکاری با اریتره و سومالی برای آموزش نیروهای مسلح سودان، دوباره به دنبال نقش‌آفرینی در سودان است.

ایجاد پایگاه دریایی جدید روسیه در سواحل دریای سرخ سودان می‌تواند در پر کردن شکاف برای ایرانی‌ها کمک کند. به ویژه که ژانویه توافق مشارکت راهبردی تاریخی با مسکو امضا کردند.

تصمیم ماه گذشته ایالات متحده برای تحریم عبدالفتاح البرهان، رئیس ارتش و نیروهای مسلح سودان و حمایت مستمر امارات از نیروهای پشتیبانی سریع می‌تواند همسویی نیروهای مسلح سودان با دشمنان غربی مانند ایران و روسیه را افزایش دهد.

پیروزی احتمالی نیروهای مسلح سودان برای خاورمیانه پیامدهای جدی دارد و اتحادها و روند قدرت را تغییر خواهد داد. حتی اگر کشورهای غربی برای مقابله با اهداف ایران تلاش کنند، تهران نفوذش را در سودان تضمین کرده است. بازگشت سودان از عادی‌سازی روابط با اسرائیل به شدت محتمل است و پس از جنگ، سودان احتمالاً حمایت‌های حیاتی ایران را جبران خواهد کرد.